ՄԻՍԱՔ ՄԵԾԱՐԵՆՑ

                                                                 ՄԻՍԱՔ ՄԵԾԱՐԵՆՑ
                                                                         (1886-1908)

Միսաք Մեծարենցը (Միսաք Մեծատուրյան) ծնվել է Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդ նահանգի Բինկյան գյուղում 1886 թվականին: Գյուղր գտնվում էր Եփրատ գետի վտակ Արածանիի ափին՝ շրջապատված վայրի բնության գեղեցիկ տեսարաններով, որոնք շատ խոր հետք են թողել ապագա բանաստեղծի մանկական հիշողություններում: Այդ տպավորություններից էլ հետագայում ծնվել են հրաշալի քնարական երգեր:
Մանուկ Միսաքր գրաճանաչություն սովորել է հայրենի գյուղում: Սակայն շուտով նրանց բարեկեցիկ րնտանիքը հարկադրված է լինում լքել նախնիների օրրանը: Մեծատուրյաններր հաստատվում են Սեբաս-տիայում (Սվազ), ուր և Արամյան վարժարանում Մեծարենցը շարունակում է ուսումը: Այնուհետև սովորում է Մարզվանի Անատոլիա գիշերօթիկ քոլեջում:
1902 թ. Մեծարենցը գափս է Կոստանդնուպոլիս, ուր արդեն մի քանի տարի էր, ինչ պանդխտության մեջ էր հայրը: Բանաստեղծի ամբողջ մանկությունն անցել է առանց հոր: Այդ տարիներին նրա հոգեկիցն ու նեցուկը մայրն էր՝ իր գորովագին սիրով: Նա հաճախ Ակնա սրտաբուխ երգեր էր երգում մանուկ Միսաքի համար՝ նրա հոգում արթնացնելով բանաստեղծական կայծեր...
Կ.Պոլսում Մեծարենցը հաճախում է Կեդրոնական վարժարան: Այստեղ նրա ուսուցիչն էր անվանի գրող, բանասեր ու մանկավարժ Հրանտ Ասատուրը: Նա անմիջապես նկատում, գնահատում ու քաջալերում է իր սանի բանաստեղծական աոաջին փորձերը:
Ուսումնառության տարիներին Մեծարենցը ծանոթանում է հայոց պատմությանը, հայ և համաշխարհային գրականությանը, սովորում է ֆրանսերեն և անգլերեն: Բայց նրան վիճակված չէր ավարտել Կեդրոնական վարժարանը: 1905 թ. առողջության վատթարացման պատճառով բժիշկները խորհուրդ են տալիս րնդհատել ուսումը...
Մահացու հիվանդության՝ թոքախտի առաջին նշանները երևացել էին տարիներ առաջ: Պատճառը եղել էր ճակատագրական մի դեպք: Ավազում մի խումբ տղաներ, շփոթելով իրենց հակառակորդի հետ, թիկունքից դանակահարում են նրան: Հարձակման հանկարծակիությունը, մանավանդ արյան տեսքը շատ են վախեցնում երկչոտ պատանուն: «Ամեն խնամք ու ջանք թափեցավ՝ զինքը հիմնապես դարմանելու համար արագորեն,- վկայում է հուշագիրր,֊ բայց այդ սարսափր տեղավորվել էր իր հոգիին մեջ: Ու միշտ ալ գիծ մր մնաց իր վրա հիվանդկախության, որ հետո՝ իր արբունքին հասած տարիներուն, պիտի րնդլայնվեր ու փոխակերպվեր թոքախտի՝ Միսաք Մեծարենց բանաստեղծին կյանքը կարճելով»:
Հիվանդությունը գնալով խորանում է: Հարազատները, բարեկամները, ընկերները ամեն ջանք գործ են դնում պատանի բանաստեղծին փրկելու համար, սակայն ապարդյուն. 1908 թ. Միսաք Մեծարենցր վախճանվում է:

                                           ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

|                                                 ԱՆԱՆՈՒՆ

                                 Վայրի՜ ծաղիկ, անունդ ի՞նչ է,
                                 ըսե՛, մասուր ու կանանչե
                                 ցանկապատին շուքին նստած
                                 վայրի՜ ծաղիկ, անունդ ի՞նչ է։
                                 Ըսպիտակ, կաթ ու մազտաքե
                                 բուրող ծաղիկ, անունդ ի՞նչ է.
                                 ըսե՛, քի՛չ մը գեթ չե՞ս դողար,
                                 հովիկն անուշ երբոր փըչե...։
                                 Հըպա՜րտ ծաղիկ, անունն ի՞նչ է
                                 պարիկին, որ անցավ քովեդ,
                                 հեզուկ ու սև սաթի վետվետ
                                 ցայտք մը ձըգած իր քամակեն:
                                 Գիտե՜ս, ծաղի՜կ, անունն ի՞նչ է
                                 դողին՝ զոր քեզ տըվավ հովիկ
                                 ու ձայնին՝ որ զիս կը կանչե...։


                                          ՄԵՐԺՈՒՄ

                                 Մեկ համբույրդ զիս պիտ ըներ երջանիկ
                                 դուն զլացար ինձի շնորհն այդ գողտրիկ,
                                 դժնե «ոչ» ըդ թքիր ինձի անտարբեր,
                                 ես այն օրեն կը տառապիմ տարուբեր։
                                 Դուն զլացար ինձի շնորհն այդ գողտրիկ
                                 ու սևերու մեջ թաթխեցիր իմ մեղրիկ
                                ժպտիս ցոլքը, մերթ վառվռւն, մերթ հանդարտ
                                ես այն օրեն եղա թշվառ մը անբախտ։
                                Դժնե «ոչ» ըդ թքիր ինձի անտարբեր,
                                այդ «ոչ» ըդ սուր սրտես սորեց արյուններ:
                               Մերժումի այդ սառ լախտն, ավա՜ղ, վշտագին
                               գալարեցուց սևերու մեջ իմ հոգին։
                                Ես այն օրեն կը տառապիմ տարուբեր.
                                վիշտը սիրտըս իմ ըրավ քանդ ու ավեր,
                               այն օրեն, երբ սև բաժակըն այդ թույնի
                              ըմպեցի ես, սիրտըս բյուր բյուր կ՛արյունի։


                                              ԵՐԱԶԻ ՕՐԵՐ

                                   Կարմիր ծաղիկ մը գարունի
                                   Առտու մը ինծի նվիրեցիր.
                                   Ըզգացի թե տենդեր ունի
                                   Երազկոտ միտքըս ուշացիր։
                                   Խանդաղատանք մը հորդեցավ
                                   Իմ նըվաղկոտ լանջքիս տակ՝
                                  Դողաց սիրո սարսուռն անցավ՝
                                  Ու թովանքը համբույրին հուր։
                                  Եվ ըղձակաթ իմ հեգ հոգիս
                                  Ըզգաց սիրտիդ հուրքն արծարծուն,
                                  Ու մետաքսե ուղի մը զիս
                                  Սեր-Ծաղիկին տարավ ածուն։
                                  Հոն ժըպտեցավ կյանքը ինծի,
                                 Հըմայքներու հույլովն անցավ,
                                 Եվ ուրվական մը կասկածի
                                 Անոր մոտեն երբեք չանցավ։

                                            ՎԱՅՐԿՅԱՆ

                                 Թույլ շրշյուն մը, հետո բույր մը մշկենի.
                                 և համրագին գիրքը ձեռքես կ'իյնա վար.
                                 երազներու պերճուհին է ու կ'անցնի,
                                 ու կը փոթի ծովակն հոգվույս՝ մեղմավար:

                                 Ու կը փոթի ծովակն հոգվույս՝ մեղմավար,

                                 և ալիք մը թևը բացած կը վազե
                                գրկել ափունքն իղձիս ոսկի ավազե:
                                Ո՜վ քաղցրությունը նայվածքին իր ծաղիկ.
                                ո՜վ պերճությունը գընացքին իր հըպարտ.
                                ճամփուն վըրա՝ իր քայլերուն հետքը վարդ՝
                                ուր հեշտորեն կը հածի դեռ իմ մենիկ
                               Սիրտըս՝ բո՜ց մը՝ մըթնշաղին մեջ անհետ...

                                                   ԱՅԳԵՐԳ


                                Սարերուն մեջ կը կոծկոծի այգուն` կոչնակը վանքին,
                                եղնիկները մըթնշաղին դեպի գետափ կը դիմեն.
                                աղջիկ մըն է կարծես հովը` գինով մուրտի բուրումեն`
                                որ ջուրերուն վրա կը դառնա սարսուռի պարն հեշտագին:
                               Վանքի քովի արահետեն կարավանները կ’անցնի՜ն,
                               բոժոժներուն երգը լալով գիշերին մեջ տրտմորեն.
                               մինչ կը սպասեմ ջինջ լույսերուն` որոնք ծագիլ կը համեն.
                               ու կը լըսեմ շշուկներն` որ կը հծծեն մեջը ցանկին:
                               Կիրճին խորը, ժայռին ծոցն է գյուղանըկարը փռված,
                               տարտամորեն, հսկայական, արծիվի մը ձևերով,
                               մագիլները խորասուզած խորշերու մեջ մըթամած:
                               Արբշիռ բույրեն` զոր կը բերե ինձի առտուն անխըռով,
                               ես կ’երազեմ ծառերուն տակ ու կըսպասեմ խոլաբար,
                               լույս պարիկին` որ իղձերըս պըսակելու պիտի գար:


                                                ԱՌԱՎՈՏՎԱ ԱՐևԻ ՄԵՋ

                                 Ահա՜ կ’անցնի ցայգս անքուն,
                                 մութին ծածքը կը մաշի.
                                 ու կը կայթե կույսն այգուն
                                 իր քողքին մեջ մըշուշի:
                                 Անցան սայլերն ալ դանդաղ,
                                 ու մըշակներն երգեցիկ,
                                 ու բանվորներն ու հոտաղ`
                                 ճամփաներեն բալաձիգ:
                                 Ճառագայթներ խուսափուկ
                                 լիճերուն մեջ կը խաղան,
                                և հանկարծ թույր մը դեղձան
                                կը ներկե ջուրը փափուկ:
                               Ու բոցեղեն լեզվակներ
                               կը ծըծեն մեգն համորեն,
                               արևին կյա՜նքն հըրեղեն,
                               արևին փա՜ռքն անըստվեր…։
                               Հոգիես ներս կը խուժե
                               քրքումն ալիքի նըման,
                               և հովիկին առտըվան
                              գինովությունն հաշիշե:
                              Լիճը բոսոր հարսնուկի,
                             ցորենի ծովը կանանչ,
                             կը հծծին տաղն անճանաչ
                             մըտերմասաց շըշուկի:
                             Ու մարմանդները ճանճկեն,
                             ու սարերը կապտորակ
                            եղկ հծծյունով մը կ’երգեն
                            լույսին ոսկի պատարագ:
                            Տունկեր ռեհան ծաթրինի
                            կը ծըխեն խունկ մը վայրի,
                            որ կ’ամպանա ու կ’այրի
                            բուրվառին մեջ արփենի:
                           Հոգիես նե՜րս կը խուժե
                           քրքումն ալիքի նըման,
                           և հովիկին առտըվան
                          գինովությունն հաշիշե…։